− de Volkskrant – 02/08/14
De grootste dooddoener over de massale vernietiging van banen door automatisering en robottisering is dat daar vanzelf iets voor in de plaats komt. Tenslotte gebeurde dat ook na de uitvinding van het wiel, de stoommachine en de computer. De jachteconomie werd de landbouweconomie. Daarna kwam de industriële economie en toen de diensteneconomie. Het is een kwestie van tijd dat de digitale economie een nieuw luilekkerland van betaalde banen schept.
Helaas weet niemand wat in de plaats moet komen van de honderdduizenden witteboordenbanen die nu vervallen in de financiële en administratieve sector. Niemand weet wat voor alternatief de honderdduizenden hebben die werken in de bouw, detailhandel, transport en zorg, en wier banen worden bedreigd door 3D-printing, webwinkels, drones en robots. Niemand weet wat al die managers moeten doen als een computer veel rationelere beslissingen kan nemen.
Wie goed nadenkt, zal ontdekken dat eigenlijk elke baan beter door een machine kan worden overgenomen – de bouw van de machine incluis. Eigenlijk zou iedereen de vlag moeten uitsteken. De Griekse filosofen zagen werk in loondienst reeds als een vorm van slavernij. Een baas die in ruil voor loon een ander mens zijn wil kon opleggen was net zo in strijd met democratie als een baas die een mens in eigendom had. In het oude Athene was een ‘vrije man’ per definitie een zzp’er.
Tot de 20ste eeuw had werken in loondienst ook nauwelijks status. Pas met de opmars van de gesalarieerde middenklassen veranderde dat. In het neoliberale tijdperk van Reagan en Thatcher werd betaalde ledigheid zelfs een groot kwaad waardoor werklozen in plaats van werkenden de onderklasse zijn geworden. Iedereen wil zich koesteren in de veiligheid van de moderne slavernij die vast dienstverband heet.
De filosoof Klaas Mulder waarschuwde onlangs in deze krant dat technologie een ‘pakkenproletariaat’ zou creëren. Zoals hij het omschreef leek het bijna op een horde van voormalige witte boorden die rovend en bedelend door de steden trekken omdat ze zonder baan en inkomen zitten en toch moeten eten. Hij pleitte ervoor de huidige werkweek terug te brengen naar 15 uur per week. In de VS, waar over werk altijd twee stappen vooruit wordt gedacht, zij het niet altijd in positieve zin, is al voorgesteld werk in loondienst te verbieden als strijdig met de mensenrechten. In plaats van voor een loon te doen wat een baas bepaalt, zouden mensen in samenwerking hun werkelijke levensdoelen moeten verwezenlijken.
Om te voorkomen dat bazen zzp’ers tegen elkaar uitspelen, is de introductie van een basisinkomen noodzakelijk, zodat iedere Nederlander ten minste financieel onafhankelijk is. Het minste bezwaar is de betaalbaarheid. Indien iedere Nederlander een basisinkomen van gemiddeld 10 duizend euro zou worden gegarandeerd – volwassenen wat meer en kinderen wat minder – kost dat de schatkist 170 miljard euro. Dat is nog niet de helft van de rijksbegroting die vooral bestaat uit inkomensoverdrachten. Het basisinkomen zou de kinderbijslag overbodig maken, de AOW, de WW, de bijstand, de zorgtoeslag, de studiebeurs, de kunstsubsidie (ook iedere kunstenaar heeft een basisinkomen), de huursubsidie en de Ziektewet. Ook zouden vele aftrekposten voor de belastingen kunnen worden geschrapt, omdat ook werkenden een basisinkomen krijgen. Dit betekent tevens het einde van een peperduur uitvoeringsapparaat. Ten einde een internationale race to the bottom te voorkomen zal het basisinkomen wereldwijd van kracht moeten worden: universal basic income (ubi), waarbij de rijke landen het voortouw moeten nemen zodra ze zijn uitgeruzied over geopolitieke zaken.
De invoering van een basisinkomen vereist vooral een cultuuromslag, waarbij status net zo goed kan worden ontleend aan ledigheid als aan financieel succes